Pińczów - historia miasta

Pińczów leży nad rzeką Nidą, a dawny gród był usytuowany na dzisiejszej Górze Zamkowej, tzw. Winnicy. Pierwotna nazwa Piędziców (1405), Pandziczow. Według legendy Pińczów pochodził od... pięciu psów.

Miasto było własnością Oleśnickich. W XV w. Zbigniew Oleśnicki zbudował nowy zamek na miejscu starego, grodziskowego. Ta typowa warownia gotycka powstała z wyłomów wapiennych. Kamień ten wydobywano na wzgórzu św. Anny, gdzie już na początku XII w. istniał ośrodek górniczy.

24 lutego   1428 r. w Lublinie, król Władysław Jagiełło wydał przywilej, na mocy którego wieś Piędziców otrzymała status miasta na prawie magdeburskim, a sprawcą był biskup Zbigniew Oleśnicki. W 1436 r. sprowadził on zakon paulinów.

1432 - powstała w Pińczowie parafia, mająca dochody z dziesięciny snopowej i konopnej z pięciu sąsiednich wsi. Zbigniew Oleśnicki wyburza stary zamek pińczowski a w jego miejsce nakazuje wybudować nowy, którego budowa będzie trwała ok. 30 lat. Jan Długosz: zamek w Pińczowie był obiektem wspaniałym i szlachetnym, pięknie zrobiony i nie mający sobie równych wśród zamków magnackich. Zamek w Pińczowie był pierwszą w Polsce rezydencją możnowładczą i został wzniesiony w latach 1425 - 1455 a były to lata osłabienia tempa wznoszenia nowych fundacji architektonicznych. W tym samym czasie kiedy wznoszono zamek, powstała również droga łącząca Pińczów z Wiślicą. W Pińczowie zbudowano kolegiatę w celu uczynienia z Pińczowa ważnego ośrodka kościelnego - był to pomysł Zbigniewa Oleśnickiego.

W XVI w. Pińczów stał się jednym z pierwszym ośrodków reformacji w Małopolsce. Mikołaj Oleśnicki zamienił kościół na zbór ariański. W 1552 r. w budynku klasztornym otworzył pierwsze w Polsce gimnazjum humanistyczne, któremu miasto zawdzięczało nazwę "Sarmackich Aten". Tu pracowała drukarnia (do 1561), działał i umarł w 1560 r. wielki reformator - Jan Łaski. Na synodzie w Pińczowie (1562) nastąpił  ostateczny rozłam wśród kalwinów i powstał zbiór mniejszy - Arianie. Miasto stało się głównym ośrodkiem arianizmu polskiego, później zdystansowanym  przez Raków. W Pińczowie przetłumaczono Pismo Święte na język polski i powstała pierwsza gramatyka j. polskiego. W drugiej połowie XVI w . Pińczów znalazł się wśród najbardziej znanych miast Rzeczpospolitej. Po śmierci M. Oleśnickiego (1586), właścicielem miasta został biskup krakowski Piotr Myszkowski, protektor poetów, m. in. Jana Kochanowskiego. Przywrócił kościół i klasztor paulinom, usunął z miasta protestantów.

W latach 1563 - 1566 miasto stanowiło główną siedzibę Braci Polskich i było zaliczane do "pięciu najpiękniejszych miast polskich".

Pod koniec XVI w. zamek pińczowski uświetnił jeden z wybitnych artystów włoskich - Santi Gucci, m. in. autor nagrobka Batorego w katedrze wawelskiej.

Z upadku czasów saskich szkołę pińczowską zreformował działacz Komisji Edukacji Narodowej, profesor Akademii Krakowskiej Hugo Kołłątaj. Wcześniej, jako podstoli mścisławkich, został oddany do tej szkoły w 1757 r. gdzie spędził 5 lat. W 1783 r. KEN podniosła pińczowską szkołę do rangi podwydziałowych. Materialnie placówkę wspierał margrabia Franciszek Wielopolski, a Pińczów wielokrotnie odwiedzał Jan Śniadecki. Dzięki margrabiemu Aleksandrowi Wielopolskiemu, w 1851 r. utworzono pięcioklasową szkołę filologiczną na poziomie gimnazjalnym. Od r. szk. 1868/69 wprowadzono nauczanie wszystkich przedmiotów w j. rosyjskim. Reskryptem Aleksandra II, w 1872 r. utworzono w Pińczowie czteroklasowe progimnazjum filologiczne. Literackim uczniem z tego okresu jest Andrzej Radek z Syzyfowych prac St. Żeromskiego. Prototypem był Jan Wacław Machajski, syn mieszczanina pińczowskiego; bliski przyjaciel pisarza ze szkolnej ławy. Wielu absolwentów szkoły w "Pyrzogłowicach" (Pińczowie) kontynuowało naukę w gubernialnym "Klerykowie" (Kielcach). Stanisław Żeromski w latach 1889-90 kilkakrotnie odwiedzał miasteczko nad Nidą. Tutaj również cztery pierwsze lata nauki spędził "Piewca Ponidzia" - Adolf Dygasiński. W r. 1913/14 szkołę pińczowską przekształcono w pełne 8 klasowe gimnazjum. W 1916 r. w pałacu Wielopolskich rozpoczyna działalność polska szkoła. Po utworzeniu Rady Regencyjnej otrzymała nazwę - Państwowe Gimnazjum Męskie, a w r. 1919/20 - Państwowe Gimnazjum Humanistyczne im. Hugona Kołłątaja. Młodzież gimnazjalna , wywodziła się m. in. z Działoszyc i Skalbmierza. W 1920 r. uczniowie klas starszych uczestniczyli w wojnie przeciwko bolszewikom.

Ludność Pińczowaj w latach 1810 - 1960

    1810 r. - 2259 mieszkańców
    1863 r. - 4969 mieszkańców
    1890 r. - 6839 mieszkańców
    1910 r. - 10839 mieszkańców
    1921 r. - 7749 mieszkańców
    1939 r. - 7423 mieszkańców
    1946 r. - 3701 mieszkańców
    1950 r. - 2385 mieszkańców
    1960 r. - 5223 mieszkańców